تفسیر القرآن الکریم (ثمالی)این تفسیر به ابو حمزه ثابت بن دینار ثمالی ازدی کوفی نسبت داده شده است فهرست مندرجات۱.۱ - دلائل انساب کتاب به ابوحمزه ۱.۱.۱ - سند برخی بزرگان به تفسیر ابو حمزه ۱.۱.۲ - نقل برخی مفسرین از تفسیر ابو حمزه ۱.۱.۳ - انساب بعضی از رجالیون و مفسرین ۱.۲ - روش تفسیر ۱.۳ - مشخصات تفسیر ۱.۴ - شیوه جمع آوری تفسیر ۱.۵ - نسخه شناسی ۱.۶ - مقدمه محقق ۲ - منبع مقاله ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی تفسیرپیش از ورود به این بخش، باید، به این سؤال جواب داد که با وجود اینکه، تفسیری به نام تفسیر ابو حمزه، قرنهاست که وجود ندارد، چه اصراری به نسبت دادن آن به ابو حمزه وجود دارد؟ در پاسخ، دلائل مختلفی مطرح شده است: ۱.۱ - دلائل انساب کتاب به ابوحمزه۱.۱.۱ - سند برخی بزرگان به تفسیر ابو حمزه۱- برخی بزرگان سند خود به تفسیر ابو حمزه را بیان کرده‌اند، از جمله: - ابو اسحاق احمد بن محمد ثعلبی (ت ۴۲۷ ه) در مقدمه تفسیر خود الکشف و البیان فی تفسیر القرآن . - ابو العباس احمد بن علی نجاشی (ت ۴۵۰ ه) در کتاب رجال خود. - ابو جعفر محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی (ت ۵۵۸ ه) در مناقب آل ابی طالب ۱.۱.۲ - نقل برخی مفسرین از تفسیر ابو حمزه۲- نقل برخی مفسرین از تفسیر ابو حمزه، از جمله: ثعلبی در تفسیر خود ، طبرسی در تفسیر مجمع البیان ، و ابن شهر آشوب در مناقب. ۱.۱.۳ - انساب بعضی از رجالیون و مفسرین۳- برخی علماء رجال و اصحاب معاجم و مفسرین، کتاب تفسیر را به ابو حمزه نسبت داده‌اند، از جمله: ابن ندیم در الفهرست، شهرستانی در تفسیر خود، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار ، ابن شهر آشوب در معالم العلماء ، شمس الدین محمد بن علی داودی در طبقات المفسرین ، آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و... بنابراین نمی‌توان وجود این کتاب را انکار کرد. از قرائن استفاده می‌شود که تفسیر ابو حمزه تا چهار قرن و نیم بعد از او موجود بوده و سپس مفقود گردیده است، در نتیجه محقق محترم باقیمانده آن تفسیر را به همراه مطالب مختلفی که دیگران از ابو حمزه نقل کرده‌اند جمع آوری نموده است. [۷]
تفسیر القرآن الکریم( ثمالی)،ابوحمزه ثمالی ثابت بن دینار، دار المفید، بیروت، ۱۴۲۰ ق، چاپ اول، تحقیق:عبد الرزاق محمد حسین حرز الدین / محمد هادی معرفت، ص۵۷
۱.۲ - روش تفسیربه نظر می‌رسد تفسیر ابو حمزه رویکردی روایی داشته که اغلب روایات را از اهل بیت علیهم‌السّلام و برخی دیگر را از صحابه و تابعین مانند ابن عباس و عکرمه نقل نموده است. البته با برخورداری از اجتهاد و استنباط خود و بهره گیری از شیوه تفسیر قرآن به قرآن که آموزه اهل بیت علیهم‌السّلام بوده است. ۱.۳ - مشخصات تفسیربر این اساس می‌توان مشخصات تفسیر او را در موارد ذیل بیان کرد: ۱- توجه خاص به اسباب نزول آیات، که در فهم معانی و مراد آنها مؤثر می‌باشد. ۲- اهتمام وافر به آیاتی که در فضائل ائمه اهل بیت علیهم‌السّلام به ویژه حضرت علی علیه‌السّلام نازل شده است. ۳- نقل قراءات. ۴- بیان مطالب نحوی و اعرابی که در درک معانی و بیان مطالب کمک می‌کند. ۵- نقل اقوال در تفسیر. ۶- استفاده از روش لغویین در تفسیر برخی آیات. ۷- اصرار بر بیان نظر ائمه اهل بیت علیهم‌السّلام به ویژه در مسائل و احکام فقهی. ابو حمزه گاهی در تفسیر آیه، واقعه تاریخی زمان خود را ذکر می‌کنند (مانند آیه ۲۲۷ سوره شعراء) ۱.۴ - شیوه جمع آوری تفسیرجهت جمع آوری این تفسیر محقق محترم، اصول حدیثی شیعه و اکثر مصادر حدیثی زیدیه را جستجو نموده و پس از آن تفسیر « الکشف و البیان فی تفسیر القرآن » ثعلبی را از طریق چهار نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، برای این منظور مورد بررسی قرار داده است. محقق محترم تلاش نموده که در پاورقی مصادر و اسناد روایت‌های نقل شده در تفسیر را ذکر کند، و گاهی برای توضیح بیشتر در پاورقی از تفسیر المیزان نیز استفاده نموده است (مانند: آیه ۵۰ سوره قصص)(قصص:۵۰) قبل از آغاز تفسیر در چهار موضوع نزول قرآن، جمع قرآن، علم قرآن و فضل قرآن روایاتی از ابو حمزه نقل شده است. از مجموع ۱۱۴ سوره قرآن، ۷۸ سوره در حدود ۳۶۳ آیه مورد تفسیر واقع شده است. البته سوره فرقان دو بار در این تفسیر مطرح شده است، یک بار بعد از سوره توبه با تفسیر ۴ آیه از آن و بار دیگر در محل خود با تفسیر یک آیه. ۱.۵ - نسخه شناسیاین نسخه چاپ اول آن می‌باشد که در یک جلد و ۴۷۷ صفحه توسط دار المفید للطباعة و النشر بیروت در لبنان به سال ۱۴۲۰ ه. ق و ۲۰۰۰ میلادی ارائه شده است. محقق این اثر، فاضل محترم عبد الرزاق بن محمد حسین حرز الدین می‌باشد که جمع، تالیف و تحقیق آن را با تلاش و دقت لازم به انجام رسانده‌اند. قرآن پژوه ارجمند استاد آیت‌الله محمد هادی معرفت نیز با دقت نظر در آن، مقدمه‌ای مرقوم فرموده‌اند. ۱.۶ - مقدمه محققاین اثر مقدمه‌ای در پنج بخش توسط محقق محترم به همراه دارد. بخش اول: زندگی ابو حمزه، اساتید، رواة و... بخش دوم: ادله اثبات تفسیر ابو حمزه بخش سوم: مکان و منزلت ابو حمزه بخش چهارم: ابو حمزه و ائمه علیه السلام بخش پنجم: شیوه تحقیق ۲ - منبع مقالهاین مقاله با استفاده از مقدمه تحقیق و متن تفسیر تهیه شده است. ۳ - پانویس۴ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |